حق داشتن وکیل در حقوق کیفری ایران

حق داشتن وکیل یکی از حقوق اساسی و بنیادین افراد است که در پرونده های کیفری با توجه به جنبه های حساس و مهم آن، اهمیت بسزایی دارد. این حق به معنای این است که هر فرد متهم یا مجرم، می تواند از خدمات یک وکیل مدافع برای دفاع از خود و حقوق خود استفاده کند. این حق در منابع قانونی و شرعی مختلف تضمین شده است، و نقش آن در عدالت سازی و رعایت حقوق بشر بسیار مؤثر است. در این مقاله، ما به بررسی منابع و مبانی این حق، چالش ها و مشکلات آن، و نمونه های عملی از پرونده های کیفری که نقش وکیل در آنها به چشم می خورد، خواهیم پرداخت.

حقوق کیفری شاخه ای از حقوق است که به بررسی جرائم و مجازات های آنها می پردازد. جرائم عبارتند از اعمال یا ترک اعمالی که با نظام قانونی یا شرعی تضاد دارند، و به نظام عمومی یا حقوق خصوصی فرد یا جامعه آسیب می رسانند. مجازات ها عبارتند از برخوردهای گوناگون که قانون گذار برای جلوگیری از تکرار جرائم و جبران خساراتی که به بزهدیدگان جرائم و جامعه وارد شده، قائل شده است.

پرونده های کیفری به دلایل مختلف، جزء پرونده های حساس و مهم در حقوق به شمار می روند. برخی از این دلایل عبارتند از:

• – تأثیر جرائم بر زندگی، آزادی، آبرو، سلامت و سایر حقوق افراد جامعه بخصوص، قربانیان و بزه دیدگان جرم
• – تأثیر جرائم بر نظام عمومی، امنیت، قانونمندی، رفاه و سایر منافع جامعه.
• _ امکان تضییع حقوق قربانیان جرم و یا متهمین در پروسه رسیدگی دستگاه عدالت کیفری

 منابع و مبانی حق داشتن وکیل در حقوق کیفری ایران

حق داشتن وکیل در حقوق کیفری ایران، بر پایه منابع قانونی و شرعی مختلف تضمین شده است. برخی از این منابع عبارتند از:

• – قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران: ماده 35 این قانون می گوید: در همه دادگاه‌ها طرفین دعوی حق دارند برای خود وکیل انتخاب نمایند و اگر توانائی انتخاب وکیل را نداشته باشند باید برای آنها امکانات تعیین وکیل فراهم گردد.این ماده نشان دهنده این است که حق دفاع یک حق بنیادین و غیر قابل تفویت است، و دولت مکلف است به هر فرد متهم یا مجرم، امکان دسترسی به وکیل را فراهم کند.
• – قانون آئین دادرسی کیفری: در تبصره ماده ۴۸ این قانون به داستن این حق تاکید شده است: 

تبصره – در جرائم علیه امنیت داخلی یا خارجی و همچنین جرائم سازمان یافته که مجازات آنها مشمول ماده (۳۰۲) این قانون است، در مرحله تحقیقات مقدماتی طرفین دعوی، وکیل یا وکلای خود را از بین وکلای رسمی دادگستری که مورد تأیید رئیس قوه قضائیه باشد، انتخاب می نمایند. اسامی وکلای مزبور توسط رئیس قوه قضائیه اعلام می گردد.

در قانون احترام به آزادی‌های مشروع و حفظ حقوق شهروندی و در ماده‌ی ۳ آن قانون آمده است: «محاکم و دادسراها مکلف‌اند حق دفاع متهمان و مشتکی عنهم را رعایت کرده و‌ فرصت استفاده از وکیل و کارشناس را برای آنان فراهم آورند.»

این مواد قانونی نشان دهنده این است که قانونگذار حق داشتن وکیل را علاوه بر مرحله دادگاه در مرحله تحقیقات نیز برای متهمین شناخته است.

– فتاوای مراجع تقلید: بسیاری از مراجع تقلید در حقوق کیفری، حق دفاع را چه به صورت عام و چه به صورت خصوص، برای همه متهمین گسترش داده اند.

برای مثال، آيت الله خامنه‌ای در پاسخ به سؤال درباره حق دفاع در پرونده های کيفري، فتوای زیر را صادر کرده است: “حق دفاع در پرونده های کيفري، يكي از حقوق بشري است كه بايد به آن توجّه شود. البتّه بايد تأكيد كنيم كه حق دفاع يك حقّ عام است كه به همّة جامعة قضائية بايد به آن رسيدگي شود. ولى در پرونده های خصوصي كه جزء عموم نيست، حق دفاع بايد با رضایت صاحب حقّ صورت گيرد.

 چالش ها و مشکلات حق داشتن وکیل در حقوق کیفری ایران

با وجود اینکه حق داشتن وکیل در حقوق کیفری ایران، در منابع قانونی و شرعی مختلف تضمین شده است، اما در عمل، این حق با چالش ها و مشکلات متعددی روبرو است. برخی از این چالش ها و مشکلات عبارتند از:

• – عدم آگاهی و آموزش کافی متهمین و جامعه از حق دفاع و نحوه استفاده از آن. بسیاری از متهمین به دلایل مختلف، از جمله ترس، شرم، بی توجهی، یا ساده لوحی، از حق دفاع خود صرف نظر می کنند، یا نمی دانند چگونه باید یک وکیل مناسب را انتخاب کنند.
• – عدم دسترسی به وکلا در برخی مناطق کشور، به خصوص مناطق روستایی و دورافتاده. برخلاف شهرهای بزرگ که تعداد زیادی از وکلا در آنها فعال هستند، در بسیاری از مناطق کشور، تعداد وکلا کم است، یا به سختی قابل یافتن هستند. این موضوع باعث می شود که بسیاری از متهمین در مناطق دورافتاده، بدون وکیل با پرونده های خود روبرو شوند.
• – عدم تأمین هزینه های وکالت برای متهمین فقیر یا بی بضاعت. با توجه به شرایط اقتصادی کشور، تامین هزینه های وکالت برای بسیاری از متهمین سنگین و دشواراست. در صورت عدم پرداخت هزینه های وکالت، ممکن است وکلا مجبور به قطع خدمات خود هستند، یا با کمال تأسف، به صورت سطحی و نامناسب به دفاع از موکل خود می پردازند، هر چند واحدهای معاضدت قضایی در مراکز و کانون های وکلا خدمات متعدد رایگان و معاضدتی به افراد کم بضاعت ارائه می نماید.
• – عدم رعایت حق دفاع توسط برخی از قضات یا دادستان ها در برخی موارد، قضات یا دادستان ها به دلایل مختلف، از جمله تعصب، سوء قصد، فشار سیاسی یا اجتماعی، چالش قانوني يا فقهي، چالش حسابي يا زماني، حق دفاع را نادیده مي‌گيرند يا با آن سخت‌گيري مي‌كنند. اين كار باعث مي‌شود كه حقوق متهمين به خطر بيفتد يا ضايع شود.

 نمونه های عملی از نقش وکیل در پرونده های کيفری

برای نشان دادن اهمیت و تأثیر حق داشتن وکیل در حقوق کیفری ایران، می توان به برخی از پرونده های کیفری که نقش وکیل در آنها به چشم می خورد، اشاره کرد. برخی از این پرونده ها عبارتند از:

پرونده هایی با موضوع جرائم علیه اشخاص شامل:

قتل، ایراد ضرب و جرح عمدی، آدم ربایی، بازداشت غیرقانونی و …

پرونده هایی با موضوع جرائم علیه اموال:

کلاهبرداری،فروش مال غیر، خیانت در امانت، اختلاس، ارتشا، جعل اسناد، سرقت حدی و تعزیری، تصرف عدوانی و ممانعت از حق و مزاحمت ملکی و …

پرونده هایی با موضوع جرائم منافی عفت:

انواع زنا، لواط، رابطه نامشروع دون زنا، تقبیل و ….

جرائم مربوط به مواد مخدر و قاچاق کالا و ارز و سلاح نگهداری و حمل و مصرف مشروبات الکلی و .‌..